Αυτό που δεν πρέπει να ξεχνάμε όταν μιλάμε για την αρχαία ελληνική φιλοσοφία -ή για την αρχαία Ελλάδα γενικά- είναι ότι η φιλοσοφία αυτή δεν αναδύεται μέσα από κάποιο ξέφωτο του Είναι, αλλά έρχεται στο φως ως συνεχής πάλη εναντίον αυτού που μπορούμε να ονομάσουμε εφιάλτη, τον εφιάλτη του μη-είναι, της γέννησης και της φθοράς, και γενικότερα της ασυναρτησίας του είναι.
Κορνήλιος Καστοριάδης, Η ελληνική ιδιαιτερότητα. από τον Όμηρο στον Ηράκλειτο – Σεμινάρια 1982–1983
1ο απόσπασμα (Diels Kranz B1 Σέξτος, Προς μαθηματικούς VII 132)
τοῦ δὲ λόγου τοῦδ᾽ ἐόντος ἀεὶ ἀξύνετοι γίνονται ἄνθρωποι καὶ πρόσθεν ἢ ἀκοῦσαι καὶ ἀκούσαντες τὸ πρῶτον· γινομένων γὰρ πάντων κατὰ τὸν λόγον τόνδε ἀπείροισιν ἐοίκασι, πειρώμενοι καὶ ἐπέων καὶ ἔργων τοιούτων, ὁκοίων ἐγὼ διηγεῦμαι κατὰ φύσιν διαιρέων ἕκαστον καὶ φράζων ὅκως ἔχει· τοὺς δὲ ἄλλους ἀνθρώπους λανθάνει ὁκόσα ἐγερθέντες ποιοῦσιν, ὅκωσπερ ὁκόσα εὕδοντες ἐπιλανθάνονται.
Μετάφραση: Αν και ο λόγος αυτός υπάρχει αιώνια, οι άνθρωποι είναι ανίκανοι να τον καταλάβουν και πριν τον ακούσουν και αφού τον ακούσουν για πρώτη φορά. Γιατί ενώ τα πάντα γίνονται σύμφωνα με αυτόν τον λόγο, οι άνθρωποι μοιάζουν να είναι άπειροι, όταν καταπιάνονται με λόγια και έργα σαν αυτά που εξηγώ, διαιρώντας το καθένα σύμφωνα με τη φύση του και λέγοντας πώς έχει. Όμως οι άλλοι άνθρωποι λησμονούν όσα κάνουν όταν ξυπνούν ακριβώς όπως λησμονούν και όσα κάνουν όταν κοιμούνται.
Σχόλια:
Γιώργος Πουλάδος
Τι είναι ο λόγος του Ηράκλειτου; Ο προφορικός και γραπτός λόγος, ο ορθός λόγος, η ορθολογική αρχή των Στωικών, ο μαθηματικός λόγος (υπολογισμός, αναλογία, ποσοστό, μέτρηση) ή μια βαθύτερη έννοια της ίδιας της εξήγησης; Μήπως τελικά ο λόγος αποτελεί τον τρόπο εξήγησης της ύπαρξης του σύμπαντος; Για τον Ηράκλειτο ο λόγος είναι αθάνατος και εκφράζει μια αντικειμενική αλήθεια ή έναν καθολικό νόμο (Miroslav Marcovich, 1967, σ. 1). Ο Ηράκλειτος υποστηρίζεοι ότι άνθρωποι δεν μπορούν να συνειδητοποιήσουν την κατάσταση του κόσμου αλλά και την ανθρώπινη κατάσταση ούτε πριν την ακούσουν αλλά και ούτε όταν την ακούσουν για πρώτη φορά. Οι άνθρωποι μοιάζουν να απουσιάζουν από τον κόσμο των ζωντανών ως παρόντες απόντες (παρεόντας ἀπεῖναι) όπως ακριβώς ξεχνούν τα όνειρα που είδαν μόλις ανοίξουν τα μάτια τους.
Πριν οι άνθρωποι ακούσουν τον λόγο δεν το γνώριζαν και τι πιο φυσιολογικό να μην το γνώριζαν. Αλλά και τώρα που άκουσαν τον λόγο πάλι δεν το γνωρίζουν. Υπάρχει κάποιος τρόπος, κάποια διαδικασία για να τον γνωρίσουν, κι αν ναι ποιος είναι ο δρόμος που πρέπει να ακολουθήσουν; Αν πάλι οι άνθρωποι δεν πρόκειται να τον γνωρίσουν, διότι αυτό αφήνει ο Ηράκλειτος να εννοηθεί, τότε ποιος είναι ο λόγος που ο Εφέσιος εξηγεί την προφανώς διαπιστωμένη διανοητική ανεπάρκεια των ανθρώπων; Αν ο ίδιος, ωστόσο, γνωρίζει ή κατέχει τον λόγο ποια είναι η διαδικασία μέσα από την οποία τον γνώρισε; Γιατί ο Ηράκλειτος διαφέρει από τους «παρεόντας ἀπεῖναι» (παρόντες απόντες), τι είναι αυτό που τον κάνει να ξεχωρίζει από αυτούς που κοιμούνται στον ξύπνιο τους;
Συνοψίζουμε κάποιες από τις βασικές θέσεις του αποσπάσματος 1 και παρουσιάζουμε κάποιες απορίες που γεννιούνται από τα λεγόμενα του Ηράκλειτου:
α. Οι άνθρωποι είναι ανίκανοι να καταλάβουν τον λόγο.
β. Οι άνθρωποι είναι ανίκανοι να καταλάβουν τον λόγο πριν τον ακούσουν.
γ. Οι άνθρωποι είναι ανίκανοι να καταλάβουν τον λόγο ακόμα κι όταν τον ακούσουν για πρώτη φορά.
δ. Υπάρχει το ενδεχόμενο οι άνθρωποι να κατανοήσουν τον λόγο αν τον ακούσουν δεύτερη, τρίτη, τέταρτη κλπ. φορά;
ε. Πως γνωρίζει ο Ηράκλειτος ότι οι άνθρωποι είναι ανίκανοι να καταλάβουν τον λόγο; Από ποια οπτική γωνία το υποστηρίζει αυτό, ως άνθρωπος ή ως μη-ανθρώπινο όν (π.χ. θεός);
στ. Μήπως η άποψη του Ηράκλειτου για τη συγκεκριμένη θέση προκύπτει από μια αριστοκρατική, ελιτίστική αντίληψη για τη ζωή; Ο Καστοριάδης το θεωρεί σχεδόν δεδομένο αλλά πηγαίνει τη σκέψη του ένα βήμα παραπέρα τονίζοντας ότι ο Ηράκλειτος «οριοθετεί ήδη πλήρως αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε ελληνικό πεδίο υποστηρίζοντας την οικουμενικότητα του λόγου και την ίση συμμετοχή όλων στο λόγον –θέση βαθιά δημοκρατική, όποια κι αν ήταν η καταγωγή ή οι πολιτικές πεποιθήσεις του Ηράκλειτου» (Κορνήλιος Καστοριάδης, σ. 333)
ζ. Κατέχει ο Ηράκλειτος τον λόγο που οι άλλοι άνθρωποι δεν γνωρίζουν, και αν ναι με ποια διαδικασία;
Αναφορές
Κορνήλιος Καστοριάδης, Η ελληνική ιδιαιτερότητα. από τον Όμηρο στον Ηράκλειτο – Σεμινάρια 1982–1983
Marcovich, Miroslav , Heraclitus. Greek Text with a Short Commentary, Los Andes University Press, Merida, Venezuela, 1967
2o απόσπασμα ( Diels Kranz B2 Σέξτος, Προς μαθηματικούς VII 133)
διὸ δεῖ ἕπεσθαι τῷ ξυνῷ, [τουτέστι τῷ κοινῷ· ξυνὸς γὰρ ὁ κοινός.] τοῦ λόγου δ᾽ ἐόντος ξυνοῦ ζώουσιν οἱ πολλοὶ ὡς ἱδίαν ἔχοντες φρόνησιν.
Μετάφραση: Γι’ αυτό πρέπει ν’ ακολουθούμε τον καθολικό λόγο <δηλαδή τον κοινό· γιατί ο καθολικός είναι κοινός>. Κι ενώ ο λόγος είναι καθολικός, οι περισσότεροι άνθρωποι ζουν σαν να έχουν δική τους σκέψη.
Σχόλια:
Γιώργος Πουλάδος
Εδώ, ο Ηράκλειτος μιλάει για ένα άλλο είδος λόγου, την ευφυία, που είναι κοινή (ξυνός λόγος) για όλους και για τα πάντα. Οι περισσότεροι άνθρωποι φαίνεται πως βρίσκονται στη δυσάρεστη θέση να πιστεύουν, σύμφωνα με τον Εφέσιο φιλόσοφο, ότι η δική τους σκέψη είναι ξεχωριστή και ιδιωτική, ωστόσο, αυτό φαίνεται να απέχει πολύ από την αλήθεια.
Μπορεί ο συγκεκριμένος κολυμβητής να μην είναι Δήλιος, οι κολυμβητές από τη Δήλο ήταν ικανότατοι και ιδιαιτέρως γνωστοί στην αρχαιότητα, ωστόσο, η συγκεκριμένη παράσταση μας δίνει μια εικόνα του πως πρέπει να είναι η κατάδυση στα φιλοσοφικά αποσπάσματα του Ηράκλειτου. Ο τάφος του δύτη στο Paestum βρέθηκε στις 3 Ιουνίου 1968, στην περιοχή που ήταν γνωστή ως Magna Graecia, μέρος της επαρχίας του σημερινού Σαλέρνο στην Ιταλία. https://www.pestum.it/scavi-archeologici/tomba-tuffatore-paestum.htm